گرد غفلت بر روی اسناد تاریخی در پستو های قدیمی

چند قطعه عکس سیاه سفید، دو جلد کتاب دست نویس، تعدادی سند خطی و قدیمی، محتویات صندوقچه رنگ و رو رفته ای هستند که در یک زیر زمین نمناک به همنشینی با جعبه های خالی نوشابه، مجلات قدیمی، تلویزیون سیاه و سفید، بشکه خالی نفت، بانکه های سیر ترشی، دیگ ها و پاتیل های خاک گرفته و … دل خوش کرده اند. هیچ کس از آینده این اسناد خبر ندارد. آینده مبهمی که شاید سمساری یا نان خشکی و یا برج ساز و بساز بفروش در رقم زدن آن سهیم باشند!

این سرگذشت بسیاری از اسناد و مدارک تاریخی کشور است که این روز ها در زیر زمین های نمناک یا کتابخانه های منازل تعدادی از هموطنان ما در شرایط غیر علمی و بسیار نامطلوب نگه داری می شوند و در حالی که مالکان آنها به هیچ عنوان از ارزش تاریخی، ملی، معنوی و حتی مادی آنها اطلاع چندانی ندارند، در حال تخریب و نابودی هستند.

ایران مهد فرهنگ و تمدن

کشور باستانی ایران به سبب قدمت و موقعیت تاریخی جزء کشورهایی محسوب می شود که از منظر علوم مختلف دارای ارزش مطالعاتی و تاریخی فراوان است.  گواه این مدعا نیز وجود ابنیه تاریخی بی شمار ، مقبره و آرامگاه شعرا، شخصیت ها، دانشمندان و بزرگان در جای جای این کشور می باشد که هر کدام از آنها صاحب سبک در علوم مختلف بوده اند و اشعار، متون و محتوی علمی تولید شده توسط آنها] با گذشت سالیان متمادی[ هنوز قابل اعتنا و استناد نزد دانشمندان و محققان سراسر دنیا می باشند. بدون شک در سرزمینی که زیستگاه بزرگان و دانشمندان بوده است، مردم عادی نیز از علم و دانش آنها بی بهره نبوده اند و این رویکرد در مراودات، مناسبات، تجارت، خرید و فروش و سایر امورات زندگی آنها نمود داشته است و محتویات بسیاری از این مراودات، مناسبات، تعاملات، اختلافات، اتفاقات، مراسمات، و … در قالب ها و فرمت های مختلف رایج در آن دوران، ثبت و ضبط شده اند.

اسناد تاریخی به چه اسنادی اطلاق می شود؟

بر اساس تعریف دهخدا واژه سند از «مسند» مشتق شده است و معنای لغوی آن «تکیه گاه» است. یعنی هر آنچه که انسان مانند یک بالش یا دیوار و … به آن تکیه می کند که با مفهوم امروزی آن نیز تا حدود زیادی مشابهت و قرابت دارد. در واقع به اعتبار سند می توان حقانیت موضوع یا مطلبی را در جامعه به اثبات رساند. اسناد تاریخی نیز اسنادی هستند که به اعتبار آنها می توان سیر تحولات تاریخی، فرهنگ، آداب و سنن و … یک قوم یا یک منطقه را مورد بررسی و مطالعه قرار داد. عکس ها، دستنوشته ها، کتب قدیمی، نقاشی ها، نسخ خطی، روزنامه ها و نشریات قدیمی و … از جمله این اسناد تاریخی محسوب می شوند. از منظر تاریخ شناسی اسناد به چند دسته تقسیم می شوند:

اسناد تاریخی: کلیه پرونده‌ها و سوابق پس از طی مرحله جاری و نیمه جاری چنانچه دارای یکی از ارزشهای پیش گفته باشند اسناد تاریخی محسوب می‌گردند. این اسناد عمدتاً مورد مراجعه پژوهشگران قرار می‌گیرند مانند عهدنامه ترکمنچای، فرمان صدور مشروطیت، نامه ها و دستنوشته های بزرگان و…

اسناد فرهنگی: اسنادی که حاوی نکات فرهنگی بوده و یا ایجاد کننده این اسناد از چهره‌ها و شخصیت‌های فرهنگی باشد. این اسناد عرصه‌های متنوع هنر از شعر، موسیقی، ادبیات، گرفته تا سینما، تئاتر، معماری و غیره را در بر می‌گیرند.

اسناد سیاسی: اسنادی هستند که توسط مراجع ذی صلاح در کشور نگارش شده و حاوی سیاستها و خط و مشی‌های سیاسی یک کشور از نظر داخلی و خارجی می‌باشند. نظیر پروتکلها، معاهدات، قراردادهای بین‌المللی، یادداشتهای سیاسی، اولتیماتوم، اعلام جنگ و غیره که بیانگر نحوه برقراری روابط بین کشورها و استراتژی‌های سیاسی دولت می‌باشند. اسناد سیاسی از نظر ماهوی ممکن است یک طرفه باشد مانند اولتیماتوم و اعلام جنگ و یا چند جانبه باشد مانند قراردادها و معاهدات بین‌المللی و …

اسناد نظامی: اسنادی هستند که حاوی جهت‌گیریها و سیاست‌گذاریهای نظامی کشورها در راستای تأمین امنیت ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بوده و مبتنی بر اصول قانون اساسی آن کشورها می‌باشند. این اسناد از آنجایی که در برگیرنده معاهدات نظامی بین‌المللی نیز هستند لذا می‌توانند جزء اسناد سیاسی نیز محسوب شوند مانند اسناد همکاریها و مشارکتهای نظامی و دفاعی کشورها.

اسناد اقتصادی، عمرانی: اسنادی که دارای ارزش اقتصادی می‌باشند و فعالیتهای کشور را در امر توسعه اقتصادی بیان می‌کنند.

از برآیند مطالب بالا چنین بر می آید که اسناد تاریخی بیان کننده سیر تحوالات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و … یک کشور می باشند جزء آثار ملی محسوب می شوند و هرگونه سهل انگاری در نگهداری این اسناد خیانتی بزرگ به نسل های بعدی می باشد. به علاوه اینکه این اسناد بازگو حقایق دقیقی از فرهنگ و تاریخ ملل گذشته می باشند و به استناد آنها می توان از بسیاری از ابهامات تاریخی پرده برداشت.

شرایط علمی نگهداری اسناد تاریخی

نگهداری از اسناد قدیمی با نگهداری یک جلد کتاب که از آن صد ها یا هزاران جلد دیگر موجود است تفاوت دارد. چرا که در صورت از بین رفتن یک جلد کتاب، اتفاق خاصی نمی افتد و هزاران جلد مشابه با آن در دسترس است. اما در بسیاری موارد از این دست اسناد تاریخی، کتب خطی و دستنویس و یا عکس های قدیمی تنها یک نسخه یا یک جلد وجود دارد و در صورت از بین رفتن آنها، قطعاً بخشی از تاریخ نابود می شود. هر چند نوع مواد و به اصطلاح متریال به کار رفته در یک سند در نوع نگهداری آن تاثیر دارد و نحوه نگهداری اسناد با یکدیگر متفاوت است و یک کار تخصصی محسوب می شود، ولی آنچه که مسلم است این است که بسیاری از هموطنان ما حتی از شرایط عمومی نگهداری اسناد تاریخی هم اطلاعی ندارند. به عنوان مثال در عصر حاضر ماندگاری عکس های چاپ شده جدید با کاغذ و جوهر مناسب در محیط تاریک، 300 سال، در قاب عکس، 108 سال و در برابر نور 57 سال تخمین زده می شود.

اینجاست که در می یابیم که نگهداری از نگاتیوها، عکس ها و اسناد قدیمی چندان آسان نیست و نیاز به یک دانش و تبحر خاص دارد و این اسناد باید در شرایط ویژه نگه داری شوند. در واقع آشنایی با نحوه نگهداری نسخ خطی در دما و رطوبت مناسب ، دسته بندی و ارزش شناسی نسخ خطی از لحاظ مادی و معنوی ، از مهمترین مباحث مطرح شده در سمینار ها و جلسات تخصصی مراکز نگهداری اسناد می باشد و کارشناسان روی این مورد حساسیت خاصی دارند.

تهیه کپی یا اسکن کردن اسناد تاریخی

ذکر این نکته ضروری است که گاهی اوقات ارزش اطلاعاتی و تاریخی محتویات یک سند، از ارزش باستانی آن بیشتر است و حتی می تواند منجر به حل برخی مناقشات بین المللی شود. به عنوان مثال وجود اسناد تاریخی که اثبات کننده نام «خلیج همیشگی فارس» است، علاوه بر ارزش باستانی دارای ارزش ملی و تاریخی نیز هست که مسلماً ارزش چنین اسنادی با اسناد معمولی مربوط به معامله قدیمی یا عکس های مراسم ازدواج یک خان تفاوت بسیار دارد! این جاست که ضرورت ثبت برخی اسناد و حتی تصویر برداری یا اسکن آنها نیز اهمیت بسیاری پیدا می کند.

ضرورت احداث مرکز جمع آوری یا نگهداری اسناد تاریخی

صرف نظر از اسنادی که در شرایط نا مطلوب در منازل شخصی افراد نگهداری می شوند، به دلایل پیش گفته اسناد تاریخی که در منزل افراد آگاه و دلسوز نیز نگه داری می شوند، حال و روز مناسبی ندارند. چرا که اولاً این یک کار تخصصی است و از سویی هر چه زمان بیشتری سپری می شود، شکنندگی و قدمت این آثار، نگه داری آنها را دشوارتر خواهد ساخت.

درد مندانه اینکه بسیاری از اسنادی هم که در ادارات مختلف نگه داری می شوند شرایط مناسبی ندارند و در نگه داری علمی از آنها یا حتی فراهم کردن تجهیزات ایمنی در صورت بروز حادثه، تلاش خاصی صورت نمی گیرد.

در حقیقت راه اندازی یک مرکز جمع آوری اسناد و اوراق تاریخی در موزه ها، کتابخانه ها یا فرمانداری هر شهرستان و خرید این اسناد یا تلاش در جهت وقف یا هدیه دادن آنها بیش از پیش ضروری به نظر می رسد. در صورتی هم که افراد تمایلی به اهدا یا فروش اسناد قدیمی نداشته باشند، دست کم می توان از آنها خواست عکس ها یا مدارک خود را به صورت امانت تحویل داده تا اسکن شوند و از روی آنها کپی تهیه شده تا محتوی تاریخی آنها جمع آوری و ثبت شود و در اختیار پژوهشگران و مورخان قرار گیرد.

اسکنر «حفیظ» در خدمت حفاظت از اسناد تاریخی

در همین راستا طراحان جوان ایرانی، دو سال قبل اسکنری تولید کردند که نسخ خطی و اسناد قدیمی را به خوبی محافظت می کند.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شبکه خبر، «سیامک جدیدی» از طراحان این دستگاه گفت: اسکنر «حفیـظ»، شامل دو بخش سخت افزاری و نرم افزاری است که به کمک بخش سخت افزاری آن، اسکن کتاب و اسناد صورت می گیرد و بخش نرم افزاری آن، امکان ورود کتاب ها به کتابخانه های دیجیتالی و برش و ویرایش متن کتاب ها را فراهم می کند. وی افزود: در طراحی این اسکنر، از حسگرهای ویژه ای برای تنظیم فشار و سرعت اسکن کتاب ها و نیز نورهای ANTI UV برای حفظ و سلامت نسخ خطی استفاده شده است.جدیدی گفت: در این اسکنر برای جلوگیری از آسیب دیدن شیرازه کتاب، اسکن در زاویه 120 درجه صورت می گیرد.

نقش آموزش در حفاظت از اسناد ملی و تاریخی

فقدان آموزش و آگاهی بخشی در زمینه اهمیت اسناد تاریخی از مهمترین دلایل نابودی یا ایراد خسارات به این اسناد می باشد. آموزش از طریق ادارات و نهاد های وابسته نظیر آموزش و پرورش، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه ها، موزه ها و … می تواند در حفظ و نگهداری این اسناد موثر باشد.

رسانه ملی نیز می تواند در آگاهی بخشی در این مورد و تشویق مردم به حفاظت بیشتر از اسناد تاریخی نقش مهمی ایفا کند و با ساخت برنامه های آموزشی علاوه بر ترغیب مردم به اهدا اسناد تاریخی به موزه هایی همچون موزه امام رضا(ع) یا سایر موزه ها، در حفظ تاریخ چند هزار ساله این مملکت گام های جدی بردارد.

تاریخ را به آیندگان هدیه کنیم.
 تاریخ یک سرزمین را می توان شناسنامه و سند هویت و ملیت افراد آن سرزمین نامید. بدون ثبت دقیق تاریخ و وقایع تاریخی قطع به یقین پاسخ بسیاری از سوالات در آینده مبهم خواهند ماند و این سرآغاز تحریف ها، تهمت ها و سرقت های تاریخی و ادبی خواهد بود. در حال حاضر بسیاری از کشور ها که قدمت شان از درختان برخی باغات تاریخی ما کمتر است، به تاریخ نداشته و هویت چند ده ساله شان افتخار می کنند و در از سویی نیز در حال تاراج و به غنیمت بردن تاریخ سایر کشور ها هستند. جا دارد در گذر پرشتاب و سریع جامعه از سنت به مدرنیته، از ثبت و نجات وقایع تاریخی غافل نشویم و با ثبت، جمع آوری و نگهداری اصولی اسناد تاریخی کشور، تاریخ را به آیندگان هدیه کنیم و نسل بعدی را در مقابل تهدید های هویتی، تاریخی، ملی و بین المللی کشور های نوظهور بیمه سازیم.

با تشکر – حاج سعیدی